Асабліва значныя заслугі ў развіцці нацыянальнага літаратуразнаўства — вучоных Інстытута беларускай культуры (1922—1928) — папярэдніка і своеасаблівага архетыпа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Намаганнямі выдатных прадстаўнікоў Інбелкульта I. Замоціна, Я. Барычэўскага, А. Вазнясенскага і іншых закладзены трывалыя навукова-тэарэтычныя і метадалагічныя асновы далейшага вывучэння пісьменнасці і новай літаратуры. Створаны шэраг сур'ёзных прац гісторыка-літаратурнага і тэарэтычнага характара. Найбольш вядомыя з іх — «Тэорыя санета» і «Паэтыка літаратурных жанраў» Я. Барычэўскага, «Паэтыка М. Багдановіча» А. Вазнясенскага, «Гісторыя беларускай літаратуры» М. Гарэцкага. Аўтарамі гэтых даследаванняў былі выкарыстаны важнейшыя тэарэтыка-метадалагічныя пастулаты культурна-гістарычнай школы, крытычна пераасэнсаваны і засвоены яе дасягненні, пераадолены слабыя бакі, адкінуты ўстарэлыя палажэнні (недаацэнка эстэтычнай прыроды мастацтва, непрыняцце суб'ектыўна-лірычных нерэалістычных форм адлюстравання рэчаіснасці і інш.). Культурна-гістарычны метад быў узбагачаны вопытам вывучэння беларускай славеснасці і літаратуры, і ў гэтым несумненная заслута ўспомненых даследчыкаў.

Вопыт і дабратворныя традыцыі Інбелкульта былі прадоўжаны ў Інстытуце літаратуры і мастацтва Беларускай акадэміі навук, створанай у 1929 г. Супрацоўнікамі Інстытута рабілася спроба напісання «Гісторыі беларускай літаратуры», але з прычыны складаных грамадска-палітычных умоў 30-х гадоў планы калектыву не сталі рэалізаванымі.

Найбольш значнымі працамі Інстытута ў пасляваенны перыяд дзейнасці з'яўляюцца «Очерк белорусской советской литературы» (1954) і «Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры» (1956, дапаможнік для студэнтаў ВНУ). «Очерк...» упершыню знаёміў усесаюзнага чытача з дасягненнямі беларускай літаратуры, творчасцю вядучых пісьменнікаў. У другім калектыўным даследаванні былі намечаны шляхі пераадолення вульгарна-сацыялагічных канцэпцый і дагматычных спрошчаных поглядаў на літаратуру, форму вобразнага адлюстравання рэчаіснасці. Адначасова выходзіць шэраг манаграфічных і крытыка-бібліяграфічных нарысаў -- В. Барысенкі, Н. Перкіна, В. Івашына, Ю. Пшыркова. А. Адамовіча, Д. Бугаёва, В. Каваленкі, М. Яроша, К. Хромчанкі. М. Барсток, М. Грынчыка і інш.

Як адносна самастойныя напрамкі складваюцца беларускае коласазнаўства (I. Навуменка, ІО. Пшыркоў), купалазнаўства (М. Ярош і інш.). Значнай падзеяй культурнага жыцця Беларусі стаў выхад першага навукова-каменціраванага Збору твораў Якуба Коласа ў 12-ці тамах (1961 -- 1964), а таксама новага Збору твораў у 6-ці тамах (1961 — 1963). Абодва выданні здзейснены Інстытутам літаратуры.

Дасягненні нацыянальнай навукова-тэарэтычнай і крытычнай думкі 50--60-х гадоў былі абагульнены ў падрыхтаваных Інстытутам калектыўных працах «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры" (т. 1-2, 1965 – 1966) і "Гісторыя дакастрычніцкай літаратуры" (т. 1-2, 1968--1969). Гэтыя фундаментальныя даследаванні сталі этапнымі для ўсяго беларускага літаратуразнаўства, яны вызначылі шляхі яго далейшага станаўлення і развіцця. Абедзьве работы характарызуюцца паўнатой фактычнага матэрыялу, навізной яго інтэрпрэтацыі. Упершыню ў беларускім літаратуразнаўстве гісторыка-літаратурны працэс раскрыты па тым часе дастаткова грунтоўна і аб'ектыўна. Выяўлены важнейшыя яго заканамернасці і тэндэнцыі. Шырока прадстаўлены літаратурны рух, ідэалагічныя спрэчкі, паказана дзейнасць пісьменніцкіх арганізацый, творчых аб'яднанняў, роля літаратурнай крытыкі.

Выхад калектыўных «Гісторый...» яшчэ болей актывізаваў навукова-тэарэтычную думку супрацоўнікаў Інстытута, пашырыў сферу іх даследчых цікавасцей: беларуская літаратура пачынае разглядацца ў параўнальна-тыпалагічным плане (працы В. Івашына. А. Мальдзіса, Н. Перкіна, В. Гапавай, Э. Мартынавай. У. Казберука і інш.), уводзіцца паняцце еўрапейскага кантэксту (А. Адамовіч), паскоранасці развіцця беларускай літаратуры XIX -- XX стст. (В. Каваленка). Даследуюцца сувязі літаратуры з іншымі формамі грамадскай свядомасці. Новы імпульс атрымлівае вывучэнне старажытнай і новай літаратуры (А. Коршунаў, В. Чамярыцкі, А. Мальдзіс). Паспяхова вывучаюцца тэарэтычныя праблемы -- станаўленне творчых метадаў (В. Івашын. Н. Перкін), гісторыя беларускага вершаскладання (М. Грынчык, I. Ралько, А. Кісліцына), традыцыі і наватарства, праблемы творчай індывідуальнасці (У. Гніламёдаў), праблемы перакладу з блізкароднасных моў (А. Яскевіч), фальклор і літаратура (І. Чыгрын), спецыфіка мастацкай формы, пытанні псіхалогіі творчасці, структура твора (В. Жураўлёў, М. Тычына. А. Матрунёнак), гісторыя літаратуразнаўства і літаратурнай крытыкі (М Мушынскі), з'яўляюцца работы, заснаваныя на гісторыка-дакументальным, архіўным матэрыяле (Г. Кісялёў, А. Мальдзіс, У. Мархель).

Прыкметнымі вынікамі адзначана праца тэкстолагаў Інстытута; выданне больш поўных збораў твораў Я. Купалы ў 7-мі (1972—1976); Я. Коласа ў 14 тамах (1972—1978); К. Чорнага ў 8-мі (1972—1975); I. Мележа ў 10-ці (1974-1985) і інш.

На новы ўзровень прафесійнай дзейнасці вучоныя Інстытута выходзяць у 80—90-я гады. Пераканаўчым сведчаннем іх поспехаў могуць служыць такія фундаментальныя даследаванні абагульняючага тыпу, як калектыўныя «Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» (кн. 1—4, 1993—1995), дзе на шырокім фактычным матэрыяле выразна раскрыты працэс узаемаўзбагачэння дзвюх славянскіх літаратур: беларускай і рускай — ад старажытнасці да нашага часу. Заслужанае грамадскае прызнанне атрымалі аўтары шэрагу манаграфічных даследаванняў: Г. Кісялёў за кнігі «Разыскивается классик» і «Спасцігаючы Дуніна-Марцінкевіча» ўзнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй БССР імя Я. Коласа (1990), і група аўтараў (у іх ліку В. Дарашкевіч і В. Чамярыцкі) за цыкл работ «Скарына і беларуская культура» — Дзяржаўнай прэміяй Рэспублікі Беларусь (1994).

Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 3 студзеня 2001 года А. А Яскевіч узнагароджана прэміяй «За духоўнае адраджэнне» 2000 года.

Інстытут працягвае ажыццяўляць доўгатэрміновую праграму навуковага выдання нацыянальнай літаратурнай класікі: выйшлі ў свет першы ў гісторыі беларускай літаратуры Поўны збор твораў М. Багдановіча ў 3-х тамах, першыя тамы (1—6) таксама першага Поўнага збору твораў Я. Купалы ў 9-ці тамах, першы і другі тамы канцэптуальна новай «Гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя» (1999) у 4-х тамах. Разам з Нацыянальным навукова-асветніцкім цэнтрам імя Ф. Скарыны Інстытут падрыхтаваў і выпусціў у свет біябібліяграфічны слоўнік «Беларускія пісьменнікі. У 6-ці тамах», у якім змешчана звыш 1200 артыкулаў персаналій беларускіх майстроў слова, літаратуразнаўцаў і крытыкаў. Гэтыя выданні, а таксама новыя манаграфічныя даследаванні І. Навуменкі, В. Каваленкі, М. Мушынскага, У. Гніламедава, С. Лаўшука, В. Жураўлёва, М. Тычыны, У. Мархеля, Л. Гараніна, А. Яскевіча, П. Васючэнкі, Л. Гарэлік, А. Мельнікава, С. Гараніна, І. Саверчанкі, І. Багдановіч, З. Драздовай, А. Кісліцынай, Т. Чабан і іншых падпарадкаваны галоўнаму – стварэнню літаратурнай гісторыі Беларусі, прапагандзе нацыянальных мастацкіх дасягненняў.

Выданні інстытута, публікацыі новых матэрыялаў і дакументаў, асобныя манаграфічныя працы скіраваны на паспяховае вырашэнне задач, што паўсталі перад беларускімі вучонымі, -- асэнсаваць шматвяковае развіццё нацыянальнага прыгожага пісьменства ва ўсім яго змястоўным, сэнсавым, жанрава-стылёвым багацці, у разнастайных сувязях з іншымі формамі духоўнай дзейнасці чалавека і з літаратурамі іншых народаў свету, раскрыць і паказаць той уклад, які ўнеслі беларускія майстры слова ў сусветную мастацкую скарбонку.

Па дамоўленасці з Міністэрствам адукацыі ў канцы 80-х была падрыхтавана разгорнутая альтэрнатыўная вучэбная праграма па беларускай літаратуры для сярэдняй агульнаадукацыйнай школы (10 аўт. арк.), якая публікавалася ў часопісе «Роднае слова" на пачатку 90-х гадоў.

Усе аддзелы ўкамплектаваны (хаця і не поўнасцю) дастаткова кваліфікаванымі навуковымі кадрамі, здольнымі працаваць на ўзроўні сучасных патрабаванняў. У пачатку 2000-ых навукова-даследчая структура Інстытута ўключала 6 аддзелаў:

а) аддзел выданняў і тэксталогіі
(загадчыкам быў — член-карэспандэнт М. Мушынскі);
б) аддзел гісторыі старажытнай і новай беларускай літаратуры
(загадчыкам быў — кандыдат філалагічных навук В. Чамярыцкі);
в) аддзел гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя
(загадчыкам быў — доктар філалагічных навук В. Жураўлёў);
г) аддзел сучаснай беларускай літаратуры (загадчыкам быў — доктар філалагічных навук С. Лаўшук);
д) аддзел узаемасувязей літаратур
(загадчыкам быў кандыдат філалагічных навук У. Мархель);
е) аддзел тэорыі літаратуры
(загадчыкам быў — кандыдат філалагічных навук М. Тычына).

На сённяшні дзень ад былой структуры Інстытута засталіся 4 аддзелы (аддзел узаемасувязей літаратур, аддзел тэорыі і гісторыі літаратуры, аддзел выданняў і тэксталогіі, аддзел беларускай літаратуры ХХ і ХХІ стст.) і 1 сектар (сектар гісторыі беларускай літаратуры).

Пры Інстытуце ў 1976 годзе створаны Савет па абароне доктарскіх і кандыдацкіх дысертацый па спецыяльнасці 10. 01. 01 (Беларуская літаратура) і 10. 01. 08. (Тэорыя літаратуры. Тэксталогія). Працуе аспірантура (з 1931 года), дактарантура (з 1989 года). За мінулы перыяд было падрыхтавана больш за 20 дактароў і звыш 150 кандыдатаў навук.
У 2012 годзе створаны Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі ў выніку аб'яднання Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы і Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы. Цяпер гэтыя інстытуты існуюць у складзе Цэнтра ў якасці філіялаў.